Er til sál, og hvar hefur hún þá haldið hún sig?

Það má ætla að að fram til þessa hafi almennt verið litið svo á að manneskjan samanstandi af huga, líkama og sál. En það er misjafnt eftir menningarheimum, trúarbrögðum og tíðaranda hvar sálin heldur sig, eða réttara sagt hvar í sjálfsmynd mannsins hún er staðsett eða þá hvort hún fyrirfinnst þar yfir höfuð.

En ef sjálfsmyndin hefur sál þá má ætla að líkaminn sé bústaður hugans, jafnframt því að vera farartæki sálarinnar í efnisheiminum. Hugurinn hafi að geima persónuleikann sem við staðsetjum okkur með gagnvart öðrum, stundum kallað egó. Sálin sé svo hin æðri vitund sem tengist alheimsorkunni, nokkurskonar stýrikerfi huga og líkama í gegnum lífið. 

Það fer samt lítið fyrir sálinni í tæknivæddri upplýsingaveröld nútímans. Hafa nútíma vísindi jafnvel efast um að til sé eitthvað sem lifi dauðann líkt og sál. Fornar hugmyndir fólks s.s. þess sem nam Ísland fyrir meira en 1000 árum gerði ráð fyrir öðruvísi sjálfsmyndin. Hún samanstóð að mestu af ham, hamingju, huga og fylgju. Þessir þættir sköpuðu manneskjunni örlög. Þetta kann að virðast torskilið í nútímanum en ef heiðin minni og þjóðsögur eru skoðaðar þá var margt í umhverfinu sem hafði áhrif.

Náttúran var t.d. mun stærri hluti af vitundinni en hún er í dag. Þar gátu búið duttlungafullar vættir í steinum, hólum og hæðum, allt um kring, oftast ósýnilegar. Eins las fólk í atferli fugla og dýra. Haldnar voru hátíðir um vetrarsólstöður og önnur árstíðaskipti til að hylla heilladísir og blóta goðin. Fólk taldi sig jafnvel getað séð óorðna atburði með því að sitja á krossgötum á réttu augnabliki.

Ef reynt er að setja sjálfsmynd fornmanna í samhengi við vestrænar hugmyndir dagsins í dag þá mætti skilgreina ham sem líkama. Þetta þarf samt ekki að vera alveg klipp og skorið því til forna var talið að menn gætu verið hamrammir eins og greint er frá í Egilssögu að Kveldúlfur hafi verið. Á kvöldin varð hann svefnstyggur og afundinn, þaðan var viðurnefnið komið. Eins var talað um hamskipti, þjóðsögurnar skýra þessi fyrirbæri ágætlega og hver hin forna meining er á íslenskri tungu.

Við tölum t.d. enn um hamhleypur til verka, þegar menn herða upp hugann líkamanum til hjálpar. Það má kannski segja sem svo að hugurinn sé á margan hátt með sömu merkingu í dag og til forna. Þó mun hann sennilegast hafa verið meira notaður til hjálpar líkamanum áður fyrr. En í dag þegar hann hneigist meira til þeirrar sjálfhverfu sem einkennir nútímann, enda líf fólks áður meira bundið líkamlegu striti.

Hamingjan var ekki öllum gefin frekar en skýra gull og fólk gat lítið aðhafst til að ávinna sér hana. Miklu af lífsins gæðum hafði þegar verið úthlutað við fæðingu. Þar voru það örlaganornirnar, Urður, Verðandi og Skuld sem sáu um að útbúa forlög mannanna. En nú á tímum líta menn meira til hamingjunnar sem huglægs ástands.

Eitt var þó til forna, sem mátti hafa áhrif á til heilla, en það var sjálf fæðingafylgjan. Hana bar að fara vel með því í henni bjó sú heill barnsins sem kæmi til með að fylgja því í gegnum lífið. Ef fæðingafylgjunni var t.d. fleygt á viðavangi var heill barnsins óvarin og tók þá fylgja barnsins mynd þess sem fyrst kom, er talið að þessa hafi mátt sjá merkis í nöfnum manna s.s. Kveld-Úlfur, Hrafna-Flóki osfv.. 

Auðveldasta leiðin til að átta sig á hvar í mismunandi sjálfsmynd sálin er fólgin, er að kanna viðhorf til dauðans. Nútímamanninum getur virst erfitt að skilja hvernig litið var á dauðann í fornri heiðni. Hetjudauðinn var þar ávinningur samanber eilíf veisluhöld vígamanna í Valhöll að kvöldi hvers dags, gagnvart því að þurfa að þola þrautir og liggja köld kör Heljar.

Þessar tvær birtingarmyndir dauðans voru litaðar sterkum litum til að auðvelda gönguna um lífsveginn æðrulaust og án ótta við dauðann. Æðsta markmið var að mæta örlögum sínum óttalaus. Taka dauðanum með óbilandi rósemd, og þola kvalir hans af karlmennsku.

Nú á dögum er algengara að fólk taki pillur til að sefa óttan. Leggist jafnvel meðvitað í kör á meðan vottur af lífsneista er til staðar, þó það viti að það verði svo ósjálfbjarga að það komi til með að vera tengt slöngum og dælt ofaní það með vél. Nútíminn gerir ekki mikið með eilífð óttalausrar sálar.

Hvar sálina var að finna í heiðni er greinanlegt af viðhorfi fólks til forlagana og dauðans. Sálin bjó með manneskjunni og var henni meðvituð dags daglega. Það sem meira var að til forna voru dauðir heygðir og helstu verkfærum sem kæmu að gangi í framhaldslífinu var með komið s.s. vopnum til Valahallarvistar. Í vissan tíma var litið svo á að haugbúinn væri á milli heima, ennþá að hluta í þessum sem draugur.

Nú á tímum hefur sálin verið einangruð frá efnisheiminum, þar sem hugur og líkami dvelja í síauknum hraða tækninnar. Dauðinn er að verða myrkvaður endir alls og flestir karlægir áður en til hans kemur. Hvað er til ráða? ,,, kyrra hugann?